De kerk van Houten rond 1890 met stompe spits
De kerk van Houten rond 1890 met stompe spits Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed

Het gezicht van Houten

6 december 2018 om 19:31 lokaal Houten Toen

Dit jaar is het 125 jaar geleden dat de kerktoren in het Oude Dorp een nieuwe spits kreeg. Daardoor werd de kerktoren hoger dan ooit. Dankzij (archeologisch) onderzoek weten we tegenwoordig veel meer van de toren en de kerk.

Frank Magdelyns

De kerktoren van Houten is gebouwd tussen 1535 en 1563 en had een zogenaamde lantaarnspits. Eeuwenlang was de toren van grote afstand te zien. Voor de reizigers tussen Utrecht en Zuid-Nederland was de toren met de omliggende boerderijen een rustpunt. Amateurarcheoloog Bert van der Houwen van de archeologische werkgroep Leen de Keijzer vertelt dat de werkgroep in 1975 de toren heeft onderzocht. ,,Op de begane grond in de toren zijn toen twee sleuven gegraven. Er zijn resten gevonden van de mal waarin een bronzen klok was gegoten. Die werd ter plaatse gemaakt en na het gieten omhoog getakeld. We denken dat dit de klok was die rond 1682 in de toren is gehangen."

De nieuwe klok was nodig omdat hetzelfde noodweer dat in 1674 de Utrechtse Domkerk vernielde, ook de spits van de Houtense kerktoren afblies. ,,De spits kwam op de kerk terecht en vernielde vooral het dak van de kerk. De noordelijke zijbeuk is niet meer herbouwd. De archeologische werkgroep heeft in 1991 sporen van de fundamenten gevonden. De kerk heeft nu het aanzien van na de renovatie in 1678", zegt van der Houwen.

Chappe-telegraaf In het jaar 1798 vordert de Franse machthebber alle kerktorens in Nederland. Van de Houtense kerktoren wordt in 1811 het bovenste deel van de (lantaarn)spits verwijderd en vervangen door een Chappe-telegraaf. Van der Houwen laat een bouwtekening van deze optische telegraaf zien afkomstig uit het Regionaal Archief. ,,Met een slinger en een touwmechanisme kon de telegrafist de telegraaf in de stand van alle noodzakelijke letters zetten en werden de letters overgeseind." Daarmee maakte de Houtense kerktoren onderdeel uit van de telegraafverbinding tussen Amsterdam en Parijs. Het eerste bericht werd op 20 maart 1811 getransporteerd en dit hield in dat Napoleon een zoon had gekregen.

De gemeente heeft de toren ook voor andere zaken gebruikt. Zo is de toren lange tijd in dienst geweest voor de Houtense brandweer. ,,In de toren werden slangen opgehangen om te kunnen drogen. Er staat boven nog een rek waar de slangen werden vastgeklemd. Slangen bestonden toen uit natuurlijke materialen, dus die moesten goed drogen, anders kreeg je schimmel. De toren werd ook gebruikt als opslag en de kerkklok als brandalarm. Later kwam er een sirene", vertelt Van der Houwen.

Ondanks dat vanaf begin 1800 de kerktoren van de gemeente Houten is, had de koster van de kerk toegang. Zodoende kon hij de klokken voor de kerkdienst luiden. Om in zijn onderhoud te voorzien hield hij duiven. ,,Op de tweede verdieping zitten 370 duivennissen. Er konden toen dus wel 740 duiven de hele dag de toren in en uit vliegen. De uitwerpselen van de duiven werden door de koster van de vloer geschraapt, in zakken gedaan en verkocht als mest. Er lekten nog wel eens uitwerpselen van de duiven op het uurwerk dat onder de duivenzolder staat opgesteld en deze had daaronder te lijden", zegt Van der Houwen.

Met dank aan de Romeinen Voordat de huidige kerktoren kwam, stond er een Romaanse toren. ,,Daar weten we niet veel van. Wel is bekend dat de bijhorende kerk al erg oud is. We hebben in 1992 een romaanse raam aangetroffen in de zuidmuur, waardoor we vermoeden dat de muur uit de 10e of 11e eeuw is. In die muur zit hergebruikt tufsteen verwerkt. We weten niet of dat tufsteen is van een eerdere stenen kerk, van elders afkomstig was of is gehaald uit de restanten van de Romeinse villa die ernaast heeft gestaan."
,,In de fundamenten van de kerkmuur en de kerkhofmuur zijn Romeinse dakpanmaterialen gevonden. De villa is waarschijnlijk gebruikt als steengroeve. Je vraagt je af waarom op die plaats een kerk is gebouwd. Misschien heeft er ooit een Romeinse tempel gestaan? In Elst was er in de Romeinse tijd een vergelijkbare plattelandssituatie zoals in Houten. Daar is een Romeinse tempel onder een kerk aangetroffen. Daarom zou ik graag eens onder de Houtense kerk willen kijken." 

Gezicht vanuit een hoogwerker naast de toren in juni 1992
advertentie
advertentie